Η ΣΤΑΥΡΟΠΡΟΣΚΥΝΗΣΙΣ (ΤΙΜΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ Γ΄ ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΣΑΡΑ ΚΟΣΤΗΣ)

Η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά και προθέτει σε προσκύνηση τον τίμιον Σταυρό με ιδιαίτερη τελετή κατά την Γ΄ Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.  Το γεγονός που εορτάζεται αυτήν την ημέρα είναι η εύρεση του Σταυρού και των ήλων του Κυρίου από την αγία Ελένη, κατά το 326, μαζί με την ανακάλυψη του παναγίου Τάφου του Κυρίου, που είχαν επιχώσει οι δυσσεβείς κι είχαν χτίσει επάνω ναό της Αφροδίτης. 

Τη μαρτυρία για την εύρεση του τιμίου Σταυρού και των ήλων αναφέρει ο Κύριλλος Ιεροσολύμων (350-386) σε επιστολή προς τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο (337-361) που διαδέχτηκε τον μέγαν Κωνσταντίνο.  «Επί του θεοφιλεστάτου και της μακαρίας μνήμης Κωνσταντίνου του σου πατρός, το σωτήριον του Σταυρού ξύλον εν Ιεροσολύμοις ηύρηται της θείας χάριτος, τω καλώς ζητούντι την ευσέβειαν, των αποκεκρυμμένων Αγίων Τόπων παρασχούσης την εύρεσιν» (PG 33, 1168).  Τη μνήμη της ευρέσεως του Τιμίου Σταυρού γεραίρει η Ορθόδοξη Εκκλησία την ς΄ Μαρτίου, χωρίς όμως καμμία ακολουθία.  Κι επειδή η ς΄ Μαρτίου συμπίπτει πάντοτε στη Μεγάλη Σαρακοστή, που δεν επιτρέπεται «άρτον προσφέρειν, ει μη εν Σαββάτω και Κυριακή» (μθ΄ κανών Λαοδικείας) η εορτή μετατέθηκε στην Γ΄ Κυριακή των Νηστειών από τους Στουδίτες μοναχούς που αναδιάρθρωσαν τις ακολουθίες του Τριωδίου.

Η μέρα αυτή έχει και πολλαπλούς συμβολισμούς που αναφέρονται στον Συναξαριστή.  Η Κυριακή αυτή είναι η μεσονηστήσιμη, βρίσκεται δηλαδή στο μέσο της τεσσαρακονθήμερης νηστείας.  Οι χριστιανοί ατενίζουν στο Σταυρό για υποστηριγμό τους και για ανάμνηση του πάθους του Κυρίου, με το οποίο ενδυναμώνονται να καρτερούν τις θλίψεις της νηστείας και του πνευματικού τους αγώνα.  Ο Σταυρός στο μέσο της νηστείας είναι το ίδιο με το δένδρο ευσκιόφυλλλο στο μέσο της ερήμου για τους κατάκοπους οδοιπόρους.  Άλλος συμβολισμός είναι η πρόθεση του ξύλου του Πάθους του Κυρίου και με αυτό η πρόγευση της Αναστάσεως του Κυρίου.  Αναφέρεται ακόμα ο λόγος που ο Σταυρός προσκυνείται στο μέσο της νηστείας, όπως το ξύλο της Ζωής ήταν στο μέσο του παραδείσου για την λαίμαργη επιθυμία του Αδάμ τη λύτρωση και του κάθε πιστού τη ζωοποίηση.

Η τελετή της Σταυροπροσκυνήσεως γίνεται στο τέλος της Δοξολογίας, που ψάλλουν οι χοροί των ψαλτών κατά παράδοση σε δ΄ ήχο.  Για την ψαλμώδηση του ασματικού Τρισαγίου (κι είναι περίφημο το Τρισάγιο του Μανουήλ Χρυσάφη) οι χοροί μπαίνουν από το νότιο κλίτος στο Ιερό και ψάλλουν «Άγιος ο Θεός» προχωρώντας με βήμα λιτανείας πίσω από την Αγία Τράπεζα και βγαίνουν από το βόρειο κλίτος.  Ο τελετουργός θυμιάζει τον δίσκο που είναι ευτρεπισμένος με λουλούδια, τρία κεριά αναμμένα και πάνω του είναι ο Σταυρός, τον παίρνει, τον σηκώνει ως το κεφάλι του και τον λιτανεύει μέσα στο ναό, αφού προπορεύονται τα εξαπτέρυγα και οι λαμπάδες.  Στο μέσο του ναού, και αφού τον φέρει γύρω – γύρω από ένα στολισμένο τραπέζι, τρεις φορές, στέκεται κοιτώντας προς την ανατολή.  Όταν τελειώσει το Τρισάγιο, κάνει με τον υψωμένο δίσκο στο σχήμα του Σταυρού κι εκφωνεί «Σοφία, ορθοί».  Ύστερα, τοποθετεί το δίσκο στο τραπέζι, τον θυμιάζει και ψάλλει το τροπάριο «Σώσον, Κύριε τον λαόν σου», που το επαναλαμβάνουν και οι δύο χοροί από μία φορά.  Αμέσως μετά προσκυνεί τον τίμιο Σταυρό ψάλλοντας.

Τον σταυρόν σου προσκυνούμεν, Δέσποτα,

και την αγία σου Ανάστασιν υμνούμεν και δοξάζομεν».

Το ίδιο ψάλλουν και οι ψάλτες δύο φορές και συνεχίζουν ψάλλοντας τα στιχηρά ιδιόμελα του Λέοντος Δεσπότου «Δεύτε πιστοί, το ζωοποιόν ξύλον προσκυνήσωμεν...».  Ο λαός προσέρχεται, προσκυνεί τον τίμιο Σταυρό και παίρνει από τον Πατριάρχη άνθη ή δενδρολίβανο.  Η Σταυροπροσκύνηση τελειώνει πάλι με το «Σώσον, Κύριε τον λαόν σου», κι αρχίζει η Θεία Λειτουργία του Μ. Βασιλείου, στην οποία, πάλι, αντί Τρισαγίου ψάλλεται «Τον σταυρόν σου προσκυνούμεν».

Η ακολουθία της Σταυροπροσκυνήσεως, στον πάνσεπτο πατριαρχικό ναό του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στο Φανάρι της Κωνσταντινουπόλεως, είναι μία λαμπρή κι επιβλητική τελετή.  Ο χαρακτήρας είναι πένθιμος και χαρμόσυνος μαζί, μια τέλεια έκφραση της χαρμολύπης που χαρακτηρίζει την Ορθοδοξία.  Εγκωμιάζεται ο Σταυρός ως σύμβολο του σωτηριώδους Πάθους, αλλά και ως προϋπόθεση της Ανάστασης.  Ο Σταυρός είναι «η ωραιότης της Εκκλησίας», και ο σταυροφόρος κλήρος, με πρώταρχο τον Οικουμενικό Πατριάρχη, πανηγυρίζει γιατί κατέχει το σύμβολο της νίκης, και μαζί όλος ο ευσεβής λαός, που με ευλάβεια προσκυνεί τον Σταυρό και με γηθοσύνη κρατάει τα λουλούδια που παίρνει από τη σταυροπροσκύνηση.

        

  ΠΗΓΗ:[ΓΡ. Θ. ΣΤΑΘΗΣ, Δρ. Θ. - ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΟ